استادیار، مجتمع آموزش عالی نهاوند، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.
Receive Date: 17 August 2024,
Accept Date: 02 October 2024
Abstract
نامه پنجاه و سوم نهج‌البلاغه، مشهور به عهدنامه امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام با مالک اشتر، متضمن دستورات و هنجارهایی برای اداره شئون مختلف حکومت است. قضاوت و دادرسی نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین شئون حکومت، به‌طور ویژه در این عهدنامه مورد توجه قرار گرفته است. مقاله حاضر با شیوه توصیفی تحلیلی به‌دنبال یافتن پاسخ برای این پرسش است که آیا موازین آیین دادرسی و شیوه رسیدگی محاکم، در این نامه منعکس شده است یا خیر؟ دور از نظر ارباب دانش نیست که مقررات دادرسی را می‌توان به سه دسته «اصول»، «قواعد آیینی» و «تشریفات» تقسیم کرد. اگر چه برخی از دکترین دادرسی در حقوق ایران، این نامه را از منابع مهم دادرسی اسلامی می‌دانند و معتقدند موازین قضایی تحت عنوان سیمای قاضیان در این نامه مورد تصریح قرار گرفته است، امّا حسب نتیجه این جستار، عهدنامه مالک تنها متضمن دو اصل بنیادین دادرسی است و سایر قواعد دادرسی انعکاسی در آن نیافته است؛ تحلیل مضمون عهدنامه نشان می‌دهد که «حکمرانی قضایی» و «مدیریت قوه‌قضاییه» پایه و مایه اصلی آن بوده و به همین علت، از اساس وارد جزئیات دادرسی و تشریفات رسیدگی نشده است و امکان تحلیل عهدنامه از منظر تشریفات دادرسی محاکم، امری بعید است. وانگهی، به عقیده برخی فقیهان اسلامی، شکل و شیوه دادخواهی و دادرسی، منطقه‌الفراغ است و حد شرعی معینی ندارد و آن حضرت ضمن اشاره به اصول کلی مدیریت دستگاه قضاء، سایر جزئیات را به بنای عقلا و مقتضیات زمان سپرده و فرمانی در این خصوص صادر نکرده‌اند.
آشتیانی، محمدحسن (1404ق). کتاب القضا. چاپ 1، قم: دارالهجرة.
آقایی طوق، مسلم (1394). حقوق عمومی در نهج‌البلاغه. چاپ 1، تهران: خرسندی.
ادیبی مهر، محمد (1389). سلوک دادرسی در فرهنگ و تمدن اسلامی. چاپ 1، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
افتخار جهرمی، گودرز و السان، مصطفی (1401). آیین دادرسی مدنی (جلد 1). چاپ 3، تهران: میزان.
انصاری، مرتضی (1415ق). القضا و الشهادات. چاپ 1، قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
بهادری، آتنا (1398). تحلیل مضمون عهدنامه امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) با مالک. پژوهشنامه نهج‌البلاغه، شماره 28، صص 57-77. doi: 10.22084/nahj.2019.17614.2149
پرهیزکاری، سیدروح‌الله (1399). مدیریت نیروی انسانی (کارگزاران قضایی) در نظام قضایی علوی. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شماره 41، صص. 7-32. doi: 20.1001.1.22520538.1399.11.41.4.8
جوادی آملی، عبدالله (1390). ادب قضا در اسلام. چاپ سوم، قم: اسراء.
حیدری، الهام (1392). معیار اثبات در دعاوی کیفری در دادرسی کیفری ایران و انگلستان. فصلنامه حقوق (مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی)، دوره 43، شماره 4، ، صص. 57-74. doi: 10.22059/JLQ.2014.50105
خدابخشی، عبدالله (1393). حقوق دعاوی؛ قواعد عمومی دعاوی. چاپ 2، تهران: شرکت سهامی انتشار.
داوودی بیرق، حسین (1399). فلسفه، مبانی و شیوه‌های تفسیر آیین دادرسی مدنی. چاپ 1، تهران: شرکت سهامی انتشار.
دلشاد تهرانی، مصطفی (1388). دلالت دولت. چاپ 1، تهران: دریا.
دل‌وکیو، جورجو (1391). فلسفه حقوق (جواد واحدی، مترجم). چاپ 3، تهران: میزان.
رضایی، اسدالله (1393). آیین دادرسی و قضا در عصر امویان. چاپ 1، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص).
ساکت، محمدحسین (1365). نهاد دادرسی در اسلام. چاپ 1، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
سبحانی، جعفر (1418ق). نظام‌القضا والشهادة فی‌الشریعة الاسلامیة‌الغرا (جلد 1). چاپ 1، قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
فیلیپ لوی، ژان و کاستالدو، آندره (1386). تاریخ حقوق تعهدات (رسول رضایی، مترجم). چاپ 1، تهران: مهر و ماه نو.
قوچانی، محمود (1379). فرمان حکومتی پیرامون مدیریت؛ شرح عهدنامه امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) به مالک اشتر. چاپ 4، تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی.
کاپلتی، مورو و گارث، جی برایان (1398). آیین دادرسی مدنی (مقدمه، سیاست‌ها، گرایش‌ها و اندیشه‌ها در آیین دادرسی مدنی) (حسن محسنی، مترجم). چاپ 1، تهران: شرکت سهامی انتشار.
کریمی، محمود و زارعی، صالح (1389). جایگاه عهدنامه امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) به مالک اشتر در منابع اسلامی. پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال 43، صص. 115-132. doi: 10.22084/NAHJ.2023.27590.2912
کوشه، ژرارد؛ لانگلد، جان و لبو، دانیل (1391). آیین دادرسی مدنی فرانسه (احمدعلی هاشمی، مترجم). چاپ 1، تهران: دادگستر.
محسنی، حسن (1385). مفهوم اصول دادرسی و نقش تفسیری آن‌ها و چگونگی تمییز این اصول از تشریفات دادرسی. مجله کانون وکلا، شماره‌های 192 و 193، صص. 99-131.
محسنی، حسن (1398). اندیشه‌های استاد جعفری لنگرودی درباره علم در دلایل اثبات. فصلنامه تحقیق و توسعه در حقوق تطبیقی، دوره 2، شماره 3، صص. 294-309. doi: 10.22034/LAW.2019.239603
مکارم شیرازی، ناصر (1386). پیام امام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) (جلد 9). چاپ 1، تهران: دارالکتب‌الاسلامیه.
موسوی بجنوردی، سیدمحمد و روحانی، سمیه (1391). شاخصه‌های عدالت قضایی از منظر امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) با رویکردی به آرای امام خمینی. پژوهشنامه متین، شماره 54، صص. 19-43. doi: 20.1001.1.24236462.1391.14.54.2.9
مولودی، محمد و حمزه هویدا، مهدی (1401). تحلیل کارکردگرایانه «تشریفات» در دادرسی مدنی. مطالعات حقوق خصوصی، دوره 52، شماره 4، صص. 781-798. doi: 10.22059/JLQ.2023.350791.1007725
نجفی، شیخ محمدحسن (1432ق)، جواهرالکلام فی شرح شرائع‌الاسلام (جلد 40). چاپ 7، قم: مؤسسه النشرالاسلامی‌التابعة لجماعة‌المدرسین.
نصیری، مصطفی (1402). تأملی در «مبنای حقوق» ذیل رویکردهای مختلف به معرفت دینی. پژوهشنامه حقوق اسلامی، دوره 24، شماره 3، صص. 495-522. doi: 10.30497/law.2023.244842.3396
Garner, B. A. (1999). Black's law dictionary (7th ed.). USA: West Group.
Grainger, I., Fealy, M., & Spencer, M. (2000). The civil procedure rules in action. London; Sydney: Cavendish Publishing.
Hazard, G. C., Jr., & Taruffo, M. (1993). American civil procedure: An introduction. New Haven and London: Yale University.
MacKay, A. W. (1995). Commonwealth Judicial Education Institute, judicial ethics: Exploring misconduct and accountability for judges. Retrieved from http://cjei.org/publications/mackay.html
Martin, E. A. (2003). Oxford dictionary of law (5th ed.). Oxford: Oxford University Press.
Sturner, R. (1996). Special features of comparative procedural law. In P. Gilles (Ed.), Internationales Verfahrensrecht und internationales Privatrecht.
Uzelac, A. (2014). Goals of civil justice and civil procedure in contemporary judicial systems. Switzerland: Springer.
