تحلیل شرطیت اجتهاد در امر قضاوت با تأکید بر عنصر قانون
پژوهشنامه حقوق اسلامی
Article 2 , Volume 24, Issue 2 - Serial Number 60 , June 1402, Pages 195-224 521.8 K )
Document Type: مقاله پژوهشی
DOI: 10.30497/law.2023.245041.3413 Author
احسان بابایی*
Receive Date : 29 March 2023 ,
Accept Date : 19 August 2023
Abstract بنا بر قول مشهور فقها «اجتهاد» شرط قضاوت است و در مقابل، برخی دیگر از فقها قضاوت غیرمجتهد را مجاز می‌شمارند. استدلال هر دو گروه از پشتوانه استناد به کتاب و سنت برخوردار است، اما به نظر می‌رسد این اشکال بر نحوه استدلال هر دو گروه وارد باشد که در غیاب تحلیل فرایند عملی قضاوت و عنصر جدید قانون مدون صورت گرفته است. تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران و شکل‌گیری فرایند قانون‌گذاری طبق موازین شرعی، از تحول موضوع قضاوت حکایت دارد که لازم است شرطیت اجتهاد در این امر در پرتوی چنین تحولی مورد بازبینی و بررسی دوباره قرار گیرد. در مقاله حاضر، ضمن مرور بر استدلال‌های رایج فقهی در شرطیت یا عدم شرطیت اجتهاد در قضاوت، به تحلیل فرایند و مراحل آن خواهیم پرداخت و با تأکید بر میزان تأثیرپذیری قانون از احکام شرعی و تدابیر بشری، و همچنین با در نظر گرفتن ماهیت اجتهاد و مقایسه آن با موضوع فصل خصومت و نیز با توجه به برخی بایسته‌های نظام قضایی مانند وحدت رویه قضایی، در نهایت به استوارسازی دیدگاه طرفداران عدم ضرورت اجتهاد در قضاوت خواهیم پرداخت. Keywords
اجتهاد ; قضاوت ; فصل خصومت ; قانون مدوّن ; نظم قضایی
References
قرآن کریم. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. آشتیانی، میرزامحمدحسن‌بن‌جعفر (1425ق). کتاب القضا (جلد 1). کنگره علامه آشتیانی، قم: انتشارات زهیر. آملی طهرانی، محمدتقی (بی‌تا). منتهی‌الوصول الی غوامض کفایةالاصول. بی‌جا، شرکت سهامی چاپخانه فردوسی. ابن ادریس، محمدبن منصوربن‌احمد (1410ق). السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی (جلد 2). قم: دفتر انتشارات اسلامی. ابن براج، قاضی عبدالعزیز (1406ق). المهذب. قم: دفتر انتشارات اسلامی. ابن منظور، محمدبن‌مکرم‌بن‌علی (1414ق). لسان‌العرب (جلد 3). بیروت: دار صادر. اصفهانی (فاضل هندی)، محمدبن‌حسن اصفهانی (1416ق)، کشف‌اللثام والابهام عن قواعدالاحکام (جلد 10) چاپ 1، قم: دفتر انتشارات اسلامی. اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (1412ق). مفردات الفاظ‌القرآن. بیروت: دارالعلم، دمشق: الدارالشامیه. اصفهانی، محمدحسین (1409ق). الاجاره. چاپ 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی. انصاری، مرتضی (1416ق). فرائدالاصول. جلد 2، قم: کنگره جهانی شیخ اعظم انصاری. باقی‌زاده، محمدجواد و امیدی فرد، عبدالله (1393). ضرورت حفظ نظام و منع اختلال در آن در فقه امامیه. شیعه‌شناسی، 47،170- 200. بهجت، محمدتقی (1428ق). استفتائات (جلد 1). قم: دفتر آیت‌الله بهجت. بهرامی خوشکار، محمد (1391). قضاوت غیرمجتهد در فقه امامیه با رویکردی به نظر امام‌خمینی(ره) . راهبرد ، شماره 65، 69-92. بهرامی خوشکار، محمد و قاسم‌زاده، عاتکه (1390). قضاوت غیرمجتهد در فقه امامیه. فقه اهل‌بیت، شماره‌های 66 و 67، 169- 204. جوادی آملی، عبدالله (1368). ولایت فقیه؛ رهبری در اسلام. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا. حاجی ده‌آبادی، احمد (1395). بایسته‌های تقنین با نگاهی به قانون مجازات اسلامی. چاپ 3، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. حائری یزدی، محمدحسن (1380). قضاوت مقلد و مجتهد متجزی. مطالعات اسلامی، شماره‌های 51 و 52، 51- 86. حر عاملی، محمدبن‌حسن (1409ق). وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة (جلد 27). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام). حسینی حائری، سیدکاظم (1415ق) القضاء فی‌الفقه‌الاسلامی. چاپ 1، قم: مجمع اندیشه اسلامی. حلبی، ابن زهره (1417ق). غنیةالنزوع. قم: مؤسسه امام‌صادق (علیهالسلام). حلبی، ابوصلاح (1403ق). الکافی فی‌الفقه. کتابخانه عمومی امام اصفهان (امیرالمؤمنین علیهالسلام). حلی، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر (1413ق). قواعدالاحکام (جلد 3). قم: دفتر انتشارات اسلامی. حلی، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر (1420ق). تحریرالاحکام (جلد 5). چاپ 1، قم: مؤسسه امام‌صادق (علیهالسلام). حلی، نجم‌الدین جعفربن‌حسن (1408ق). شرایع‌الاسلام فی مسائل‌الحلال و‌الحرام (جلد 4). چاپ 2، قم: مؤسسه اسماعیلیان. خراسانی، محمدکاظم (1409ق). کفایةالاصول. قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام). خرمشاهی، بهاء‌الدین و فانی، کامران (1392). دائرة‌المعارف تشیع (جلد 1). تهران: حکمت. خوانساری، سیداحمد (1405ق). جامع‌المدارک فی شرح مختصرالنافع (جلد 6). قم: مؤسسه اسماعیلیان. خویی، سیدابوالقاسم (1416ق). صراط‌النجاة‌المحشی للخویی (جلد 1). قم: مکتب نشرالمنتخب. خویی، سیدابوالقاسم (1418ق). التنقیح فی شرح‌العروة‌الوثقی. قم: لطفی. خویی، سیدابوالقاسم (1422ق). مبانی تکملةالمنهاج (جلد 1). قم: مؤسسه احیای آثار الامام الخویی. رشتی، مبرزا حبیب‌الله (1401ق)، کتاب القضاء (جلد 1). قم: دارالقرآن‌الکریم. رضوان‌طلب، محمدرضا، جهاندوست دالنجان، مسعود (1398). انطباق احکام قضات مقلد بر فتوا یا قانون. مطالعات فقه و حقوق اسلامی ، شماره 21، 85- 114. رفیعی، محمدرضا (1398). ایجاد وحدت رویه قضایی؛ بررسی مسائل بنیادین. قضاوت، شماره 98، 101- 124. سبحانی، جعفر (1388ق). تهذیب‌الاصول؛ تقریرالابحاث الامام‌الخمینی (جلد 3). چاپ 1، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه). سبحانی، جعفر(1418ق). نظام‌القضاء الشهادة فی‌الشریعة‌الاسلامیة‌الغراء (جلد 1). قم: مؤسسه امام‌صادق (علیهالسلام). سبزواری، محمدباقربن‌محمد مؤمن (1423ق). کفایة‌الاحکام (جلد 2). چاپ 1، قم: دفتر انتشارات اسلامی. سلار، حمزة‌بن‌عبدالعزیز دیلمی (1404ق). المراسم‌العلویة والاحکام‌النبویة فی‌الفقه‌الامامی. چاپ 1، قم: منشورات الحرمین. سیفی مازندارانی، علی‌اکبر (1425ق). مبانی الفقه‌الفعال فی‌القواعدالفقیة‌الاسلامیة (جلدهای 1 و 2). قم: مؤسسه النشرالاسلامیه. صافی گلپایگانی، لطف‌الله (1412ق). الاحکام‌الشرعیة ثابتة لاتتغیر. قم: دارالقرآن‌الکریم. صدر، سیدمحمدباقر (1411ق). اقتصادنا. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات. صدوق، محمدبن‌علی‌بن‌بابویه قمی (1415ق). المقنع. چاپ 1، قم: مؤسسه امام‌هادی (علیهالسلام). طباطبایی حائری، سیدعلی‌بن‌محمد (1418ق). ریاض‌المسائل (جلد 15). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام). طوسی، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1387). المبسوط فی فقه‌الامامیه (جلد 8) تهران: المکتبة‌المرتضویة لاحیاءالآثارالجعفریه. طوسی، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1400ق). النهایه. چاپ 2، بیروت: دارالکتاب‌العربی. طوسی، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1407ق. الف). تهذیب‌الاحکام (جلد 6). چاپ 4، تهران: دارالکتب‌الاسلامی. طوسی، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1407ق. ب). الخلاف (جلد 6). قم: دفتر انتشارات اسلامی. عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین‌بن‌علی (1413ق). مسالک‌الافهام (جلد 13). چاپ 1، قم: مؤسسه المعارف‌الاسلامیه. عاملی، سیدجوادبن‌محمد (بی‌تا). مفتاح‌الکرامه (جلد 10). چاپ 1، بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی. عاملی، محمدبن‌مکی (1417ق). الدروس‌الشرعیه فی فقه‌الامامیه (جلد 2). چاپ 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی. عسگری، علیرضا و عامری، مصطفی (1394). ادله اجتهاد قاضی و نقد آن‌ها. پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره 61، 39-80. قمی، ابوالقاسم (1430ق). القوانین‌المحکمه (جلد 4). قم: احیاء‌الکتب‌الاسلامیه. کاتوزیان، ناصر (1377). فلسفه حقوق (جلدهای 1 و 2). چاپ 1، تهران: شرکت سهامی انتشار. کاشانی، محمدمحسن فیض (بی‌تا). مفاتیح‌الشرائع (جلد 3). چاپ 1، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی. گلپایگانی، سیدمحمدرضا (1413ق). کتاب القضا (جلد 1). قم: دارالقرآن‌الکریم. مجاهد، سیدمحمد (بی‌تا). المناهل. قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام). محسنی، حسن و غمامی، مجید (1394). رابطه میان استقلال قضاوت و استقلال وکالت. فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، شماره 2، 301- 318. محمدی گیلانی، محمد (1378). قضا و قضاوت در اسلام. تهران: سایه. مرتضوی، سیدضیا (1400). به کارگیری قضات غیرجامع شرایط و دامنه اختیارات آنان. فقه، شماره 67، 91-105. مطهری، مرتضی (1389). کلیات علوم اسلامی (جلد 3). تهران: صدرا. مفید، محمدبن‌محمدنعمان (1413ق). المقنعه. چاپ 1، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید. مقیمی حاجی، ابوالقاسم (1399). اختیارات ولی فقیه در اجرای احکام و حوزه وضع قوانین. گفتمان فقه حکومتی، شماره 7، 71 – 99. مکارم شیرازی، ناصر (1427ق). استفتائات جدید (جلدهای 1 و 3). چاپ 2، قم: مدرسه امام‌علی‌بن‌‍‌ابی‌طالب (علیهالسلام). موحدی محب، مهدی (1388). اجتهاد قاضی در نظام قضایی ایران. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دوره1، شماره1. موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم (1423ق). فقه‌القضا (جلد 1). چاپ 2، قم: مؤسسه النشرالجامعه‌المفید. موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1389)، صحیفه امام‌خمینی(ره) (جلدهای 14، 15، 17 و20). چاپ 5، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه). موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1422 ق). استفتائات. چاپ 5، قم: دفتر انتشارات اسلامی. موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1426ق). الاجتهاد والتقلید. چاپ 2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه). موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1430ق). کتاب البیع (جلد 2). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه). موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1434ق). تحریرالوسیله (جلد 2). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه). مهرپور، حسین (1364). سرگذشت تعزیرات. کانون وکلا، شماره‌های 148 و 149. مهریزی، مهدی (1378). فقه‌پژوهی. چاپ 1، تهران: نشر ایران‌نگین. مؤمن قمی، محمد (1422ق). مبانی تحریرالوسیله، القضاء والشهادات. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه). نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهرالکلام فی شرح شرایع‌الاسلام (جلدهای 14 و 40). چاپ 7، بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی. نراقی، ملااحمد (1415ق)، مستندالشیعه فی احکام‌الشریعه (جلد 17). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام). BankowskiZenon et al (1997). "Rational for Precedent" in Interpreting Precedent: A comparative Study, etited by MacCormic n, and et, al, Ashgate. Tamanaha,Brianz (2004). on the Rule of Law: History,Politics,Theory, Cambridge University Press.
Statistics
Article View: 557
PDF Download: 389
