News
Statistics
| Number of Journals | 20 |
| Number of Issues | 518 |
| Number of Articles | 4,516 |
| Article View | 9,584,381 |
| PDF Download | 5,345,538 |
نقش اختلاف نُسَخ در گوناگونی برداشت‌ها: مطالعه موردی حدیث «علیّ ممسوس فی ذات الله» | ||
| مطالعات قرآن و حدیث | ||
| Article 12, Volume 14, Issue 2 - Serial Number 28, January 1400, Pages 263-287 PDF (489.64 K) | ||
| Document Type: علمی - پژوهشی | ||
| DOI: 10.30497/quran.2021.238997.3043 | ||
| Authors | ||
| عمیدرضا اکبری1; علی عادل زاده* 2 | ||
| 1دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، قم، ایران. | ||
| 2دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
| Receive Date: 07 July 2020, Revise Date: 12 December 2020, Accept Date: 19 February 2021 | ||
| Abstract | ||
| جمله مشهور «علی ممسوس فی ذات الله» از جمله اخبار منسوب به رسول الله (صلی الله علیه و آله) است که شارحان با وجود اهتمام بسیار، به توافقی در مورد معنای آن نرسیده‌اند، و شروح تفصیلی مشکل سازگاری واژه ممسوس را هم‌زمان با لغت و سیاق روایت حل نکرده‌اند. نظر نکردن به چارچوب شکل‌گیری این جمله در کاستی‌های معانی ارائه شده مؤثر بوده است. در این مقاله با بررسی تحریرهای گوناگون روایت، نشان داده شده که اصل حدیث با تعابیر دیگری بوده است، و در دو فرایند نقل به معنا و تصحیف بدین شکل درآمده است. در معنای نسخه اصیل‌تر و متقدم‌تر هیچ ابهامی وجود ندارد و با سیاق گزارش‌های کامل‌تر هم‌خوان است. با روشن شدن معنای حدیث، نادرستی بعضی از گزارش‌های متأخرتر نیز معلوم می‌شود. کم‌رنگی نگرش انتقادی، جمعی از عالمان متأخر و به ویژه اهل عرفان را بر آن داشته تا در حد توان به تأیید و توجیه غیر تاریخی بعضی از اخبار مشکوک بپردازند. تلاش‌های ایشان در ارائه معنا برای «ممسوس فی ذات الله» نااستوار به نظر می‌رسد. | ||
| Keywords | ||
| علی امیرالمؤمنین (علیه السلام); ممسوس فی ذات الله; تصحیف; نقد الحدیث; فقه الحدیث | ||
| References | ||
|
قرآن کریم. آشتیانی، سید جلال الدین (1370ش)، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، تهران: امیر کبیر. ابن أبی شیبة، عبد الله بن محمد العبسی (١٤٠٩ق)، المصنف فی الأحادیث والآثار، المحقق: کمال یوسف الحوت، الریاض: مکتبة الرشد. ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد (1367ش)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، مصحح: محمود طناحى، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان. ابن اثیر، عز الدین أبو الحسن على بن ابى الکرم (1965م)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر. ابن بابویه، محمد بن علی (1403ق)، معانی الاخبار، علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی. ابن بابویه، محمد بن علی (1414ق)، الاعتقادات فی دین الإمامیة، تحقیق: عصام عبد السید، بیروت، دار المفید. ابن بطریق، یحیى بن حسن (1407ق)، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، قم: مؤسسة النشر الاسلامی. ابن درید ازدی، محمد بن الحسن (١٩٨٧م)، جمهرة اللغة، المحقق: رمزی منیر بعلبکی، بیروت: دار العلم للملایین. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی (1404ق)، تحف العقول عن آل الرسول، علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی (۱۳۷۹ق)، مناقب آل ابی‌طالب، قم: نشر علامه. ابن طاووس، على بن موسى (1330ق)، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، قم: دار الرضى . ابن طاووس، على بن موسى (1409ق)، فتح الأبواب بین ذوی الألباب و بین ربّ الأرباب، مصحح: حامد خفاف، قم: مؤسسة آل البیت. ابن طیفور، احمد بن أبی طاهر (بى‌تا)، بلاغات النساء، قم: الشریف الرضی. ابن عبد البر، یوسف بن عبد الله (1412ق)، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، محقق: على محمد بجاوى، بیروت: دار الجیل. ابن عساکر، علی بن الحسن (۱۴۱۵ق)، تاریخ مدینه دمشق، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر دمشقی (۱۴۰۸ق)، البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی. ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع. ابن هشام، عبد الملک الحمیرى المعافرى (بى‌تا)، السیرة النبویة، تحقیق مصطفى السقا و دیگران، بیروت: دار المعرفة. ابو الفتوح رازى، حسین بن على (1408ق)، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى. ابوالمکارم حسنی، محمود بن محمد (1381ش)، دقائق التأویل و حقائق التنزیل، تهران: مرکز پژوهشى میراث مکتوب. ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبد الله بن احمد (بی‌تا)، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، قاهره: ام القراء. احمد بن حنبل (1403ق)، فضائل الصحابة، تحقیق وصی الله محمد عباس، بیروت: مؤسسة الرسالة. احمد بن حنبل (1416ق)، مسند الإمام أحمد بن حنبل، تحقیق شعیب ارنؤوط، اشراف: عبدالله بن عبدالمحسن ترکى، بیروت: مؤسسة الرسالة. اربلى، على بن عیسى (1381ق)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق: سید هاشم رسولى محلاتى، تبریز: بنى هاشمى. افندى، عبدالله بن عیسىبیگ (1431ق)، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، محقق: حسینى اشکورى، احمد، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی. اکبری، عمیدرضا (1399ش)، «دفاع از انتساب کتاب تصحیح الاعتقادات به شیخ مفید»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، دوره26، ش67. امین، محسن (1403ق)، أعیان الشیعة، محقق: حسن امین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات. امین، نصرت (1361ش)، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران: نهضت زنان مسلمان. امینى، عبد الحسین (1416ق)، الغدیر فى الکتاب و السنة و الادب، قم: مرکز الغدیر. بابا رکنا، مسعود بن عبد الله شیرازى (1359ش)، نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص، تهران: موسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل. بخارى، محمد بن اسماعیل (1410ق)، صحیح البخاری، قاهره: وزارة الأوقاف. المجلس الأعلى للشئون الإسلامیة. لجنة إحیاء کتب السنة. بخارى، محمد بن اسماعیل (بی‌تا)، التاریخ الکبیر، تحت مراقبة: محمد عبد المعید خان، حیدر آباد: دائرة المعارف العثمانیة. بستانى، فؤاد افرام (1375ش)، فرهنگ ابجدى، مترجم: رضا مهیار، تهران: انتشارات اسلامی. بیضون، لبیب (1427ق)، موسوعة کربلاء، بیروت: مؤسسة الاعلمى. بیهقى، احمد بن الحسین (1405ق)، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، تحقیق: عبدالمعطى قلعجى، بیروت: دار الکتب العلمیة. تلمسانی برّی، محمد بن أبی بکر (١٤٠٣ق)، الجوهرة فی نسب النبی وأصحابه العشرة، تحقیق محمد التونجی، ریاض: دار الرفاعی. جبوری، یحیى وهیب (1994م)، الخط والکتابة فی الحضارة العربیة، بیروت: دار الغرب الإسلامی. جمعی از نویسندگان (1387ش)، موسوعة الإمام الحسین (علیه السلام)، تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی. حاکم نیشابوری (1411ق)، المستدرک على الصحیحین، بیروت: دار الکتب العلمیة. حائری، محمد مهدی (1425ق)، معالی السبطین، بی‌جا: صبح الصادق. حسن‌زاده آملی، حسن (1365ش)، هزار و یک نکته، تهران: مرکز نشر فرهنگى رجاء. حسن‌زاده آملی، حسن (1379ش)، رساله اى در اقسام فاعل، چاپ شده به همراه خیر الاثر در رد جبر و قدر، قم: دفتر تبلیغات. حسن‌زاده آملی، حسن (1381ش)، هزار و یک کلمه، قم: بوستان کتاب. حموینی، ابراهیم بن سعد الدین شافعى (1400ق)، فرائد السمطین فی فضائل المرتضى و البتول و السبطین و الأئمة من ذریتهم علیهم السلام، بیروت: مؤسسة المحمود. حیدر آملی (1352ش)، المقدمات من کتاب نص النصوص، تهران: قسمت ایرانشناسی انستیتو ایران و فرانسه پژوهشهای علمی در ایران. حیدر آملی (1368ش)، نقد النقود فى معرفة الوجود، جامع الأسرار، مصحح: هانرى کربن، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى وزارت فرهنگ و آموزش عالى. خوانسارى، محمد باقر بن زین العابدین (1390ق)، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، محقق: اسماعیلیان، اسد الله، قم: دهاقانى (اسماعیلیان). ذهبى، شمس الدین محمد بن احمد (1413ق)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمرى، بیروت، دار الکتاب العربى. رشوانی، سامر (2006م)، «نشأة الإعجام فی الخط العربی وأثره فی رسم المصحف العثمانی فی ضوء المکتشفات الحدیثة»، المناهج الحدیثة فی الدرس القرآنی، بیروت: مؤتمر التطورات الحدیثة فی دراسة القرآن الکریم. زاهدی فر، سیفعلی (1398ش)، «اعتبار‌سنجی حدیث «مُوتُوا قَبْلَ أنْ تَمُوتُوا»، فصلنامه حدیث پژوهی، ش22. زبیدى، محب الدین ابو فیض سید محمد مرتضى (1994م)، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالفکر. شافعى إیجى، احمد بن جلال الدین (1428ق)، فضائل الثقلین من کتاب توضیح الدلائل على ترجیح الفضائل، تهران: المجمع العالمى للتقریب بین المذاهب الإسلامیة. شبر، عبد الله (1371ق)، مصابیح الأنوار فی حل مشکلات الأخبار، تحقیق محمد شبر، قم: بصیرتی. شوشتری، قاضى نور الله مرعشى (1409ق)، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، تعلیق: سید شهاب مرعشى نجفى، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی. صابری، محمد علی (1397ش)، بررسی ادله قرآنی و روایی «وحدت وجود»، رساله دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه کاشان. صاحب بن عباد، إسماعیل بن عباد (1414ق)، المحیط فی اللغة، مصحح: محمد حسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتاب. صادقى تهرانى، محمد (1365ش)، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامى. صالحى شامى، محمد بن یوسف (1414ق)، سبل الهدى و الرشاد فى سیرة خیر العباد، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیة. صفا، وحید (1399ش)، «واکاوی عوامل ایجاد اختلاف نسخه، در میان اصول و مصنّفات متقدّم امامیه»، دوفصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، ش26. طباطبایى، محمدحسین (1378ش)، شیعه در اسلام، قم: دفتر نشر اسلامى. طبرانی، سلیمان بن أحمد (1404ق)، المعجم الکبیر، المحقق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، موصل: مکتبة العلوم والحکم. طبرانی، سلیمان بن أحمد (1415ق)، المعجم الأوسط، المحقق: طارق بن عوض الله بن محمد، عبد المحسن بن إبراهیم، القاهرة: دار الحرمین. طبرسى، فضل بن حسن (1372ش)، إعلام الورى بأعلام الهدى، تهران: اسلامیه. طبرى، أبوجعفر محمد بن جریر (1387ق)، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث. طبرى، أبوجعفر محمد بن جریر (1405ق)، تاریخ الطبری، بیروت: عزّالدین. طهرانی لاله زاری، سید محمد حسین (1418ق)، امام شناسی، مشهد: علامه طباطبائی. طهرانی لاله زاری، سید محمد حسین (1426ق)، الله شناسی، مشهد: علامه طباطبائی. طهرانی، محمدمحسن (1425ق)، اسرار ملکوت، قم: مکتب وحی. طهرانی، محمدمحسن (1430ق)، افق وحی، قم: مکتب وحى. عبد الله قطب (1384ش)، مکاتیب، قم: انتشارات قائم آل محمد. عراقى، فخر الدین (1363ش)، کلیات عراقى، مصحح: سعید نفیسى، تهران: انتشارات سنائى. عسقلانی، أبوالفضل أحمد بن علی بن حجر (1390ق)، لسان المیزان، تحقیق: دائرة المعرف النظامیة الهند، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات. عطّار نیشابوری (1373ش)، منطق الطیر، تهران: مرکز نشر دانشگاهى. علی احمدی، سید قاسم (1431ق)، تنزیه المعبود فی الدر علی وحدة الوجود، قم: ثامن الحجج. عماد الدین طبری، حسن بن علی (1376ش)، تحفة الأبرار فی مناقب الأئمة الأطهار علیهم السلام، تهران: میراث مکتوب. عماد الدین طبری، حسن بن علی (1383ش)، کامل بهائى، تهران: مرتضوى. عماد الدین طبری، حسن بن علی (1423ق)، اسرار الامامة، مشهد: پژوهشهای اسلامی آستان قدس. عوفی سرقسطی، قاسم بن ثابت بن حزم (1422ق)، الدلائل فی غریب الحدیث، تحقیق: محمد بن عبد الله القناص، الریاض: مکتبة العبیکان. عین القضات همدانی، عبد الله بن محمد (1341ش)، تمهیدات، تحقیق عفیف عسیران، تهران: دانشگاه تهران. فاروقی تهانوی، محمد بن علی (1996م)، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، تحقیق: د. علی دحروج، ترجمة: عبد الله الخالدی، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون. فخر رازی (1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی. فقهی‌زاده، عبدالهادی؛ معارف، مجید؛ آذرخشی، مصطفی (1399ش)، «معناشناسی تعمّق در روایات»، پژوهشنامۀ قرآن و حدیث، شماره6. فیض کاشانی، محمد بن مرتضی (1381ش)، دیوان فیض کاشانى، مصحح: مصطفى فیض کاشانى، قم: انتشارات اسوه. فیض کاشانی، محمد بن مرتضی (1387ش)، مجموعه رسائل فیض، مصحح: محمد امامى کاشانى، بهراد جعفرى، تهران: مدرسه عالى شهید مطهرى. فیض کاشانی، محمد بن مرتضی (1406ق)، الوافی، اصفهان: کتابخانه امام أمیر المؤمنین على علیه السلام. فیض کاشانی، محمد بن مرتضی (1423ق)، الحقائق فى محاسن الاخلاق، مصحح: محسن عقیلى، قم: دار الکتاب الاسلامى. فیض کاشانی، محمد بن مرتضی (1425ق)، الشافی فی العقائد و الأخلاق و الأحکام، بی‌جا: داراللوح المحفوظ. قمی، محمد سعید بن محمد مفید (1379ش)، شرح الاربعین، مصحح: نجفقلى حبیبى، تهران: میراث مکتوب. قمی، محمد سعید بن محمد مفید (1381ش)، النفحات الالهیة و الخواطر الالهامیة (الاربعینیات)، مصحح: نجفقلى حبیبى، تهران: میراث مکتوب. قمی، محمد سعید بن محمد مفید (1415ق)، شرح توحید الصدوق، مصحح: نجفقلی حبیبی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. قیصرى، داود (1381ش)، نهایة البیان فى درایة الزمان، سید جلا الدین آشتیانی، تهران: موسسه پژوهشى حکمت و فلسفه ایران. کاشانى، ملا فتح الله (1336ش)، تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین، تهران: کتابفروشى محمد حسن علمى. کاشانى، عبد الرزاق (1380ش)، مجموعه رسائل و مصنفات، تهران: میراث مکتوب. کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه. گنجی شافعی، محمد بن یوسف (1404ق)، کفایة الطالب فی علی بن ابی طالب (علیه السلام)، تهران: بی‌نا. متقی هندی، علی بن حسام الدین (١٤٠١ق)، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، المحقق: بکری حیانی - صفوة السقا، بی‌جا: مؤسسة الرسالة. مجلسى، محمد باقر(1403ق)، بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت: دار احیاء التراث العربی. محب الدین الطبری (1356ق)، ذخائر العقبى فی مناقب ذوی القربى ع، قاهره: مکتبة القدسى. محب الدین الطبری (1424ق)، الریاض النضرة، بیروت: دار الکتب العلمیة. محمود بن عثمان (1380ش)، مفتاح الهدایة و مصباح العنایة، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسى. مدنی شیرازی، سید على خان بن احمد (1409ق)، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیّد الساجدین، مصحح: محسن حسینى امینى، قم: دفتر انتشارات اسلامى. مزی، یوسف بن عبد الرحمن (١٤٠٠ق)، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، محقق: بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة. مسلم بن حجاج (1412ق)، صحیح مسلم، مصحح: عبدالباقى، محمد فؤاد، قاهره: دار الحدیث. معماری، داوود (1386ش)، «مبانی فقه الحدیثی ملاصدرا»، مطالعات قرآن و حدیث، سال اول، ش2. مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413ق)، الإختصاص، مصحح: على اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم: کنگره شیخ مفید. مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413ق)، الإرشاد، علی اکبر غفاری، قم: کنگره شیخ مفید. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم (1366ش)، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق: محمد خواجوى، قم: انتشارات بیدار. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم (1383ش)، شرح أصول الکافی، محقق: خواجوى، محمد، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى. ملکى تبریزى، میرزا جواد (1385ش)، رساله لقاء الله، مصحح: صادق حسن زاده، قم: آل على (علیه السلام). منتجب الدین رازی، علی بن عبید الله بن بابویه (1408ق)، الأربعون حدیثا، قم: مؤسسة الامام المهدی. میبدی، حسین بن معین الدین (1376ش)، شرح دیوان امیر المومنین امام على بن ابى طالب (علیه السلام)، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب. نسائى، احمد بن على (1411ق)، السنن الکبرى، محقق: بندارى، عبد الغفار سلیمان، بیروت: دار الکتب العلمیة. نصر بن مزاحم (1404ق)، وقعة صفین، مصحح: هارون، عبد السلام محمد، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی. نورى طبرسى، میرزا حسین (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهمالسلام لإحیاء التراث، قم: مؤسسة آل البیت علیهمالسلام لإحیاء التراث. نورى طبرسى، میرزا حسین (1415ق)، خاتمة المستدرک، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهمالسلام لإحیاء التراث، قم: مؤسسة آل البیت علیهمالسلام لإحیاء التراث. نویرى، شهاب الدین (1423ق)، نهایة الأرب فی فنون الأدب، قاهره: دار الکتب و الوثائق القومیة. هندی، میرسید حامدحسین (1366ش)، عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار، اصفهان: کتابخانه امیر المؤمنین. هیثمی، علی بن أبی بکر بن سلیمان (١٤١٤ق)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، المحقق: حسام الدین القدسی، القاهرة: مکتبة القدسی. | ||
|
Statistics Article View: 605 PDF Download: 703 |
||