News
Statistics
| Number of Journals | 20 |
| Number of Issues | 513 |
| Number of Articles | 4,443 |
| Article View | 8,509,432 |
| PDF Download | 4,506,992 |
تحلیل انتقادی احادیث مهریه معنوی حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) | ||
| مطالعات قرآن و حدیث | ||
| Article 4, Volume 14, Issue 1 - Serial Number 27, July 1399, Pages 75-106 PDF (478.78 K) | ||
| Document Type: علمی - پژوهشی | ||
| DOI: 10.30497/quran.2020.14202.2766 | ||
| Author | ||
| محسن رفعت* | ||
| استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه حضرت معصومه(سلام الله علیها)، قم، ایران | ||
| Receive Date: 13 December 2019, Revise Date: 23 April 2020, Accept Date: 22 August 2020 | ||
| Abstract | ||
| در برخی روایات شیعی برای حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) علی‌رغم بیان مهریه متعارف و مادی، «مهریهای معنوی» در نظر گرفته شده که بیانگر گونهای از مهریهای هبهای از سوی خداوند است. بخشی از دنیا و بخشی از آبهای دریاها و رودها در زمره این «صداق معنوی» نیز قرار گرفتهاند. قدر متیقّن روایات و مجموعه قرائن نشان میدهد که این هبه و هدیه، چنان‌که عرف به زوجین میبخشد و امری رایج تلقی میشود، قابل پذیرش است، اما در مفاد این مهریة هبه شده از سوی خداوند به ایشان مناقشه است. لذا توجیه این احادیث به «مهریه معنوی» را نیز برنمیتابد. برآیند تحقیق پیشرو حاکی از آن است که این احادیث با محتوای مزبور در کتابهایی چون کافی و الهدایةالکبری به عنوان کتابهایی شاخص در نقل این احادیث، ضمن منقبتخواهی برای مقام حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و ضعف موجود به خاطر وجود راویان غالی و نیز تعارض مستقر و یا تناقضات، از نظر فقهی صحیح به نظر نمی‌رسند. ضمن اینکه میتوان بنمایههای آن را در اسرائیلیاتی در منابع سنّی از قول کعبالأحبار و دیگر همگنانش یافت که به برخی از رودها و دریاها فضیلتی دوچندان بخشیدهاند. این مقاله با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی میکوشد تا سند و تمام طرق آن را در منابع شیعی در سنجه نقد نهد و در تلاش است با کاوش در دیگر مصادر و یافتن بسامد و گونههای حدیثی و تاریخی، آنها را مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد. | ||
Highlights | ||
نتایج تحقیق با توجه به آنچه در ارزیابی احادیث کتب متقدم آورده شد، موارد زیر برآیند تحقیق پیشرو است: 1ـ جز دو حدیث صحیح و موثق، تمامی احادیث مربوط به مهریه کردن معنوی آب برای حضرت فاطمه(سلام الله علیها) از سوی خداوند، از نظر سندی مخدوش و ضعیف است. متون آنها به جهت اضطراب متنی قابل پذیرش نیست. 2ـ مهریه معنوی ساختن از سوی خداوند برای حضرت زهرا(سلام الله علیها) از نظر شواهد ظاهری و قرائن موجود، توجیه بایستهای ندارد، آنچه روایات فقهی ثابت میکند، مهریهای مادی است که از سوی زوج به زوجه هبه میشود، مگر اینکه اینگونه روایات، به خاطر وجود تفضّل و امتنان نوعی هبه به شمار آید. اما چنین توجیهی نیز با ظهور دلالی این احادیث سازگاری ندارد. 3ـ وجود روایاتی که دالّ بر فضیلت رودهایی خاص دارد، با توجه به فضیلتبخشی به چهار رود از رودهای جهان که از ناحیه کسانی چون کعبالأحبار دچار ضربه شده است، اثبات در دسترس قرار گرفتن اینگونه احادیث در میان غالیان و کذّابان و سپس حمل آنها به عنوان مهریه حضرت زهرا(سلام الله علیها)، امری ناگریز به نظر می‌رسد، البته توجه به اصل وجود فضیلت برای برخی از این رودها در عالم دنیا چنان‌که برای دیگر امور نیز قابل اثبات است، برای این رودها نیز قابل تحقق و ممکن است. 4ـ روایاتی که دلالت بر اعتراض حضرت زهرا(سلام الله علیها) بر اندک بودن مهریه دارد با شأن و مقام والای ایشان سازگاری ندارد، اینگونه نقلها با وجود اینکه درصدد بیان فضیلت بودهاند، اما مؤلفههای عصمت و خطاناپذیری را نادیده پندارکردهاند، همچنین تعارض با سیره و دیگر روایات را میتوان دلیل عدم پذیرش این نوع نقلها دانست. 5ـ احادیثی که بهشت و جهنم را نیز در زمره مهر و صداق ایشان قرار داده، با مبانی فقهی ناسازوار است؛ مگر اینکه ناپسندی مهر جهنم را به هبه شفاعت اختصاص داد، زیرا مالیت عرفی جهنم نیز قابل مناقشه است. 6ـ ناهمگونی، تناقض و تعارض مفاد روایات مهریه، از اعتماد به آنها فرومیکاهد. وجود ربع، خمس و نیمی از دنیا به عنوان مهر حضرت فاطمه(سلام الله علیها)، در تردید بودن وکیل ایشان در مراسم خطبه عقد آسمانی و... از جمله مواردی است که از اعتماد به «جزئیات» این احادیث، کاسته است. | ||
| Keywords | ||
| نقد حدیث; حضرت زهرا(سلام الله علیها); مهریه; مهریه معنوی; اضطراب متن | ||
| References | ||
|
قرآن کریم. آلوسى، سید محمود (1415ق)، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیة. ابن بابویه، محمد بن على (1414ق)، إعتقادات الإمامیة، قم: کنگره شیخ مفید. ابن بابویه، محمد بن على (1376ش)، الأمالی، تهران: کتابچی. ابن بابویه، محمد بن على (1362ش)، الخصال، قم: جامعه مدرسین. ابن بابویه، محمد بن على (1398ق)، التوحید، قم: جامعه مدرسین. ابن بابویه، محمد بن على (1406ق)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم: دارالشریف الرضی. ابن بابویه، محمد بن على (1378ق)، عیون أخبار الرضا(ع)، تهران: جهان. ابن بابویه، محمد بن على (1403ق)، معانی الأخبار، قم: دفترانتشارات‌اسلامى. ابن بابویه، محمد بن على (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى. ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن (1415ق)، تاریخ مدینة دمشق، بیروت: دارالفکر. ابن حنبل، احمد بن محمد (1368ق)، المسند، بیروت: دارصادر. ابن داود حلّی، حسن بن علی (1342ش)، الرجال، تهران: دانشگاه تهران. ابن زولاق، حسن بن ابراهیم (1999م)، فضائل مصر و أخبارها و خواصها، قاهرة: الهیئة المصریة. ابن سعد، محمد (1414ق)، الطبقات الکبرى، الطائف: مکتبة الصدیق. ابن شاذان قمى، ابوالفضل (1363ش)، الفضائل، قم: رضى. ابن شهرآشوب، محمد بن على (1379ق)، مناقب آل ابی طالب(ع)، قم: علامه. ابن عبدالوهاب، حسین (بیتا)، عیون المعجزات، قم: مکتبة الداورى. ابن عدیم، کمال الدین (بیتا)، بغیة الطلب فى تاریخ حلب، بیروت: دارالفکر. ابن عقدهکوفى، احمد (1424ق)، فضائل امیرالمؤمنین(ع)، قم: دلیل ما. ابن غضائری، احمدبنحسین (1364ش)، الرجال، قم: دارالحدیث. ابن فارس، أحمد (1404ق)، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی. ابن قولویه، جعفربنمحمد (1356ش) کامل الزیارات، النجف: دارالمرتضویة. ابن منظور، محمدبنمکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دارالفکر. احمدوند، عباس؛ طاووسیمسرور، سعید (1390ش)، «جابربنیزیدجعفی و بررسی اتهام غلوّ درباره وی، مطالعات تاریخ فرهنگی»، پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ، سال2، شماره7، صص1ـ24. اربلی، علىبنعیسى (1381ق)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز: بنى‌هاشمى. اقفهسی، احمدبن عمادالدین (1427ق)، اخبار نیل مصر، قاهرة: دارالکتب. امام رضا(ع)، علیبنموسی (1406ق)، الفقه المنسوب إلی الإمامالرضا(ع)، مشهد: مؤسسة آلالبیت(ع). امام عسکری، حسنبنعلی (1409)، التفسیر المنسوب الی الإمام الحسن العسکری(ع)، قم: مدرسه امام مهدى(عج). بجنوردی، سیدمحمدکاظم و دیگران (بیتا)، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاددائرةالمعارف اسلامی. بحرانی، سیدهاشم بنسلیمان (1413ق)، مدینة معاجز الأئمةالإثنی عشر، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. بحرانی، سیدهاشم بنسلیمان (1374ش)، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسة البعثة. بحرانی اصفهانی، عبداللهبن نورالدین (1413ق)، عوالم العلوم، قم: موسسة الامامالمهدی(عج). برقی، احمدبنمحمد (1371ق)، المحاسن، قم: دارالکتب الإسلامیة. بغدادى، عبدالمؤمن بنعبدالحق (1412ق)، مراصد الاطلاع على اسماء الامکنة و البقاع، بیروت: دارالجیل. بغوی، خالدعبدالرحمن (بیتا)، تفسیر البغوی، بیروت: دارالمعرفة. بکرى، ابوعبید (1992م)، المسالک و الممالک، بیجا: دارالغرب الاسلامی. بلاذری، أحمدبنیحیى بنجابر (1379ق)، أنساب الأشراف، بیروت: دارالتعارف. جدیدی‌نژاد، محمدرضا (1381ش)، دانش رجال از دیدگاه اهل سنت، قم: دارالحدیث. جرجانى، ابوالمحاسن حسین (1377ش)، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تهران: دانشگاه تهران. جعفریان، رسول (1392)، «از شام تاریخی تا شام آخرالزمانی»، مجله علوم حدیث، شماره70. جعفریان، رسول (1394)، مفهوم علم در تمدن اسلامی، قم: مورخ. حائری اصفهانی، محمدحسین (بیتا)، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم: دارإحیاء العلوم الإسلامیة. حرعاملى، محمدبنحسن (1409ق)، وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آلالبیت. حسینى موسوى، محمدبنأبیطالب (1418ق)، تسلیة المُجالس و زینة المَجالس، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. حلّى، حسنبنیوسف بنمطهر (1411ق) خلاصة الأقوال، النجف: دارالذخائر. حلّى، حسنبنیوسف بنمطهر (1412ق)، کشف الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین(ع)، تهران: وزارت ارشاد. حمیرى، محمدبنعبدالمنعم (1984م)، الروض المعطار فى خبر الاقطار، بیروت: مکتبة لبنان. خصیبی، حسینبنحمدان (1419ق)، الهدایة الکبری، بیروت: البلاغ. خصیبی، حسینبنحمدان (2007م)، الهدایة الکبری، تحقیق: ابوموسی والشیخ موسی، لبنان: دیار عقل. خصیبی، حسینبنحمدان (1432ق) الهدایة الکبری، تحقیق: مصطفیصبحی الخضر، بیروت: الأعلمی. خویی، سیدابوالقاسم (1413ق)، معجم رجال الحدیث، قم: دارالعلم. رازى، ابوالفتوح (1408ق)، روض الجنان، مشهد: بنیاد پژوهشهاى آستان قدس رضوى. زبیدی، محمدمرتضی (1414ق)، تاج العروس، بیروت: دارالفکر. سبط بنجوزی، شمسالدین (1418ق)، تذکرة الخواص، قم: شریفرضی. سیوطی، جلالالدین (بیتا)، الدرّ المنثور، بیروت: دارالمعرفة. شریفرضی، محمدبنحسین (1422ق)، المجازات النبویة، قم: دارالحدیث. شوشتری، محمدتقی (1419ق)، قاموس الرجال، قم: مؤسسة النشرالإسلامی. شهید اول، محمدبنمکی (1410ق)، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، قم: دارالتراث الدار الإسلامیة. شهید ثانى، زینالدینبنعلى (1410ق)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم: کتابفروشى داوری. صاحببنعباد (1414ق)، المحیط فی اللغة، بیروت: عالمالکتاب. صالحى شامى، محمدبنیوسف (1414ق)، سبل الهدى، بیروت: دارالکتب العلمیة. صفری فروشانی، نعمت‌الله (1384ش)، «حسین بن‌حمدان خصیبی و کتاب الهدایة الکبری»، نشریه طلوع، سال چهارم، شماره16. طباطبائی، سیدعلی (1412ق)، ریاض المسائل، قم: مؤسسة النشر الإسلامی. طبرانی، سلیمانبناحمد (1415ق)، المعجم الأوسط، مکه: دارالحرمین. طبرانی، سلیمانبناحمد (بیتا)، المعجم الکبیر، بیروت: دارإحیاء التراث العربی. طبری، ابوجعفرمحمدبنجریر (1387ق)، تاریخ الطبری، بیروت: دارالتراث. طبرى آملی صغیر، محمدبنجریر (1413ق)، دلائل الإمامة، قم: قسم الدراسات الإسلامیة. طبرى آملی صغیر، محمدبنجریر (1427ق)، نوادر المعجزات، قم: دلیل ما. طبرىآملى، محمدبنأبیالقاسم (1383ق)، بشارة المصطفی، نجف: المکتبة الحیدریة. طوسی، محمدبنحسن (1414ق)، الأمالی، قم: دارالثقافة. طوسی، محمدبنحسن (1407ق)، تهذیب الأحکام، تهران: دارالکتب الإسلامیة. طوسی، محمدبنحسن (1373ش)، رجال الطوسی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی. طوسی، محمدبنحسن (1420ق)، الفهرست، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی. عسقلانی، أحمدبنعلیبنحجر (1415ق)، الاصابة، بیروت: دارالکتب العلمیة. عسکرى، حسنبنعبدالله (1400ق)، الفروق فی اللغة، بیروت: دارالآفاق الجدیدة. عمرى، ابنفضلالله (1423ق)، مسالک الابصار، ابوظبی: المجمع الثقافى. عیاشی، محمدبنمسعود (1380ق) تفسیر العیاشی، تهران: العلمیة. فتال نیشابورى، محمدبناحمد (1375ش)، روضة الواعظین، قم: رضى. فیض کاشانى، محمدمحسن (1406ق)، الوافی، اصفهان: کتابخانه امام أمیرالمؤمنینعلى(ع). قبادیانى، ناصر خسرو (1381ش)، سفرنامه ناصرخسرو، تهران: زوار. قرطبى، محمدبناحمد (1364ش)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو. قزوینی، زکریابنمحمد (1373ق)، آثار البلاد و اخبار العباد، تهران: امیرکبیر. قمى، علىبنابراهیم (1404ق) تفسیر القمی، قم: دارالکتاب. کریمی، محمود؛ دیمهکارگراب، محسن(1390ش)، «استدلال روایی شیخ صدوق بر نزول دفعی قرآن کریم و نقد ادله مخالفان»، مجله قرآن پژوهی، دوره16، شماره62، ص22ـ43. کریمی قهی، منصوره(1387ش)، «انگیزههای فضیلتسازی برای اقوام و شهرها»، نامه تاریخپژوهان، شماره15. کشى، محمدبنعمر(1409ق) رجال الکشی، مشهد: دانشگاه مشهد. کلینی، محمدبنیعقوب(1407ق)، الکافی، تهران: دارالکتبالإسلامیة. کلباسى، ابوالهدى(1419ق)، سماء المقال فی علم الرجال، قم: مؤسسة ولی‌عصر. لسترینج، گای(1377ش)، جغرافیای خلافت شرقی، مترجم: محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی فرهنگی. مامقانی، عبدالله(بیتا)، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم: موسسة آلالبیت(ع). مجلسی، محمدباقر(1403ق)، بحارالأنوار، بیروت: دارإحیاءالتراثالعربی. مجلسی، محمدباقر (1404ق)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: دارالکتبالإسلامیة. مجلسى، محمدتقى (1406ق) روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور. مجهول المؤلف (1423ق)، حدود العالم من المشرق الى المغرب، القاهرة: الدارالثقافیة. مسلمبنحجاج (بیتا)، صحیح المسلم، بیروت: دارالفکر. مغربى، نعمانبنمحمد(1409ق) شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار(ع)، قم: جامعه مدرسین. مفید، محمدبننعمان(1413ق) الإرشاد، قم: کنگره شیخ مفید. مفید، محمدبننعمان (1414ق)، تصحیح اعتقادات الإمامیة، قم: کنگره شیخ مفید. مقدسی، محمدبنأحمد(1411ق)، أحسن التقاسیم، قاهرة: مکتبة مدبولى. مقریزى، ابوالعباس(1418ق)، المواعظ و الإعتبار، بیروت: دارالکتبالعلمیة. نجاشی، احمدبنعلى(1365ش)، رجال النجاشی، قم: مؤسسة النشرالاسلامی. نسائى، احمدبنعلى(بیتا)، سنن النسائى، اردن: بیت الأفکار الدولیة. نوری، حسینبنمحمدتقى(1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسةآلالبیت. نووی، یحییبنشرف(1407ق)، شرح مسلم، بیروت: دارالکتاب العربی. هلالی، سلیمبنقیس(1405ق)، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، قم: مکتبة الهادى. هیثمی، نورالدین علیبنأبیبکر(1408ق)، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت: دارالکتبالعلمیة. یاقوت حموی، شهابالدین(1995م)، معجم البلدان، بیروت: دارصادر. یعقوبی، احمدبنابییعقوب(بیتا)، البلدان، بیروت: دارالکتب العلمیة. یعقوبی، احمدبنابییعقوب (بیتا)، تاریخ یعقوبى، بیروت: دارصادر. | ||
|
Statistics Article View: 1,460 PDF Download: 524 |
||